«گل‌داوودی و شمشیر» نام کتابی است که روث‌بندیکت، انسان‌شناس آمریکایی آن را به رشته تحریر در آورده است. بندیکت در‌این کتاب ویژگی‌های منحصر‌به‌فرد فرهنگ ژاپنی را در‌مقایسه با فرهنگ غرب تبیین کرده است. وی الگوی حاکم بر فرهنگ غرب را فرهنگ گناه و الگوی حاکم بر فرهنگ ژاپن را الگوی شرمساری معرفی می‌کند. معنای این اصطلاحات چیست؟ الگوی شرمساری چه تاثیراتی بر وجدان کاری و توسعه‌ی صنعتی و تکنولوژیک ژاپنی‌ها داشته است؟ تکنولوژی ژاپنی‌ها چه جایگاهی در جهان امروز دارد؟ برای پاسخ به این سوالات و برای آشنایی بیشتر با فرهنگ و صنعت منحصر‌به‌فرد کشور آفتابِ تابان با ما همراه باشید.
فرهنگ و وجدان کاری در ژاپن
در زمان جنگ‌جهانی دوم، یکی از مسائل آمریکایی‌ها این بود که نمی‌دانستند چگونه باید با مردم و امپراطوری ژاپن برخورد‌کنند تا به دردسر کمتری دچار‌شوند. پس به سراغ معروفترین مردم‌شناس آمریکایی یعنی روث‌بندیکت، که بخاطر نظریه الگوهای فرهنگی -که بر اساس آن الگوهای یک فرهنگ، سازنده‌ی شخصیت افراد متعلق به آن فرهنگ است- رفتند. البته این ماموریت یکباره نبود بلکه بعد از شدت گرفتن جنگ‌جهانی دولت آمریکا از بندیکت خواسته بود در رابطه با خصایص روحی مردمان طرف جنگ تحقیق کند. ثمره‌ی نهایی این تحقیق در ارتباط با ژاپن همین کتاب گل‌داوودی و شمشیر بود.
همانطور که گفتیم بندیکت در کتاب خود الگوی فرهنگی حاکم در فرهنگ ژاپنی را الگوی شرمساری و الگوی فرهنگی غرب را الگوی گناه معرفی کرده است. اما این اصطلاحات به چه معناست؟ از نظر بندیکت در غرب بخاطر ریشه‌دار بودن آموزه‌های دینی، مفهوم وجدان عامل بازدارنده‌ای محسوب شده که در صورت زیر پا گذاشتن آن، احساس گناه در برابر خالق به فرد دست می‌دهد؛ این در حالیست که در ژاپن بخاطر مبهم بودن جهان‌بینی دینی و اخلاقی، مفاهیم وجدان و گناه چندان مانوس نبوده و به‌جای آن دیده‌نشدن توسط مردم، و متعاقبا شرمسار نشدن در نزد آنهاست که عامل بازدارنده محسوب می‌شود. لذا از دید بندیکت در ژاپن عمل ناروا نه الزاما در معنای عمل غیر‌اخلاقی، بلکه بیشتر به معنی عمل خارج از عرف که موجب نکوهش عامه -نه وجدان یا خدا- می‌گردد، تفسیر می‌شود. به بیان دیگر در فرهنگ گناه عامل بازدارنده درونی و در فرهنگ شرمساری عامل بازدارنده بیرونی است.
در فصل پنجم این کتاب به نقش مفهوم اُن (on) به معنای دِین صحبت شده است. این مفهوم در رابطه با مراودات بین‌فردی ژاپنی‌ها و وظیفه‌ای است که برای ادای دین بر دوش افراد است. همچنین به این مسئله اشاره شده که معادل‌سازی ترجمه برای این مفهوم دشوار است و مفاهیمی مثل وظیفه، وفاداری، عطوفت و عشق همگی در حیطه‌ی معانی اُن قرار می‌گیرند؛ و در فصول بعدی کتاب به مفاهیمی عمیق در فرهنگ ژاپنی برمی‌خوریم که عنصر اجتماعی در تمامی آنها شدیدا چشمگیر است.
به احتمال زیاد شما هم با حکایاتی از وجدان کاری ژاپنی‌ها مواجه شده‌اید از‌جمله اینکه عاشق کار هستند یا مردن در هنگام کار را بزرگترین افتخار برای خود می‌دانند یا اینکه چطور بعد از خاکستر شدن شهر‌هایشان در جنگ و زلزله و آتش‌سوزی در مدت کوتاهی آنها را آبادتر از قبل می‌سازند.
با توجه به ملاحظات بالا می‌توان چنین برداشت کرد که تعهد به اجتماع مهمترین عنصر فرهنگ اهالی سرزمین آفتاب تابان است که با تکیه به آن توانسته‌اند به جایگاه امروزی خود (که در بخش آینده به آن اشاره خواهیم کرد) در میان کشور‌های صنعتی و توسعه‌یافته دست یابند.
جایگاه ژاپن در جهان تکنولوژی
قدرت اقتصاد و صنعت کشور ژاپن بر ما پوشیده نیست. معمولا در همه‌ی اخبارِ مربوط به پیشرفت‌های تکنولوژیک، ژاپن حرفی برای گفتن دارد. پس در این بخش به ذکر صرفا چند نکته‌ی آماری اکتفا می‌کنیم.
- • کشور ژاپن با داشتن تولید ناخالص داخلی به میزان ۵ تریلیون دلار سومین قدرت اقتصادی دنیا (پس از آمریکا و چین) است و در آسیا نیز رتبه دوم را از این لحاظ داراست.
• محصولات صادراتی عمده‌ی ژاپن شامل تجهیزات حمل‌ونقل، اتومبیل، صنایع الکترونیک، ماشین‌آلات الکتریکی و صنایع شیمیایی هستند. در بخش صنایع ژاپن به‌عنوان یکی از پیشرفته‌ترین کشورها در زمینه‌ی تولید اتومبیل، تجهیزات الکترونیکی، ماشین ابزار، فولاد و فلزات غیرآهنی، کشتی‌سازی، صنایع شیمیایی، نساجی و نیز صنایع غذایی فرآوری‌شده محسوب می‌شود. این کشور دارای چندین شرکت بین‌المللی با مارک‌های معتبری همچون تویوتا، هوندا، سونی، نیسان، سیتی‌زن و… است.
• قدیمی‌ترین شرکت‌های جهان در ژاپن قرار دارند. شرکت‌هایی حتی با قدمت هزار سال نیز در این کشور هنوز فعالیت می‌کنند. این امر باعث شده است که بانک‌ها به این شرکت‌ها بدون توجه به میزان سوددهیشان و تنها بر پایه قدمتشان وام پرداخت کنند.
کلام آخر
قدرت صنعت و تکنولوژی ژاپن بر هیچکس پوشیده نیست. اما این پیشرفت‌ها صرفا بر پایه‌ی توسعه‌ی علوم نبوده و نیستند؛ بلکه مهمترین عامل پیشرفت این مردم عنصر فرهنگی تعهد اجتماعی می‌باشد. با توجه به اینکه ژاپن به لحاظ تاریخی و تمدنی به ما نزدیکتر از اروپا و کشور‌های غربیست به‌جرات می‌توان گفت الگو گرفتن -البته نه به‌معنای تقلید کورکورانه- از این کشور می‌تواند برای ما مفید واقع‌شود. به این معنا که با تقویت عنصر تعهد اجتماعی در نسل‌های جوان خواهیم توانست زمینه‌ساز پیشرفت‌های صنعتی و تکنولوژیک باشیم. علی‌الخصوص که فرهنگ غنی ایرانی-اسلامی در کشور ما از ظرفیت‌های گسترده‌ای برای ایجاد عوامل بازدارنده‌ی درونی و بیرونی برخوردار است. امید است که با بهره‌گیری از این ظرفیت‌های عظیم فرهنگی بتوانیم زمینه‌ساز پیشرفت کشور در همه‌ی زمینه‌ها باشیم.
منابع این نوشته:
- • بررسی و نقد کتاب گل‌داوودی و شمشیر؛ علیرضا‌رضایی
• مدخل اقتصاد ژاپن در ویکیپدیای فارسی
نظرات